قوله: و الذی جاء بالصدْق و صدق به قال ابن عباس: و الذی جاء بالصدْق یعنى رسول الله جاء بلا اله الا الله و صدق به الرسول ایضا بلغه الخلق. و قال السدى: و الذی جاء بالصدْق جبرئیل جاء بالقرآن «و صدق به» محمدا (ص) تلقاه بالقبول. و قال ابو العالیة و الکلبى: «جاء بالصدْق» رسول الله (ص)، «و صدق به» ابو بکر. و قیل: «صدق به» المومنون، لقوله: أولئک هم الْمتقون و قال الحسن: هم المومنون صدقوا به فى الدنیا و جاءوا به فى الآخرة. و فى الخبر ان المومن یجیء یوم القیمة بالقرآن فیقول: هذا الذى اعطیتمونا صدقنا به و علمنا بما فیه. أولئک هم الْمتقون عذاب الله.
لهمْ ما یشاون عنْد ربهمْ اى لهم ما یتمنون فى الجنة عند ربهم اذا دخلوها، ذلک جزاء الْمحْسنین اى ثواب الموحدین. یقال: اجمع العبارات عن نعیم الجنة ان لهمْ ما یشْتهون و اجمع العبارات لعذاب الآخرة قوله: و حیل بیْنهمْ و بیْن ما یشْتهون.
لیکفر الله عنْهمْ اللام فى قوله: لیکفر متصل بالمحسنین، یعنى: الذین احسنوا رجاء ان یکفر الله عنهم مساوى اعمالهم و یجزیهم بمحاسنها. و قیل: متصل بالجزاء یعنى: جزاهم کى یکفر عنهم، أسْوأ الذی عملوا اى الکفر بالتوحید و المعاصى بطاعتهم، و یجْزیهمْ أجْرهمْ اى یعطیهم ثوابهم بأحْسن الذی کانوا یعْملون اى بسبب ایمانهم. و قیل: أسْوأ الذی عملوا قبل الایمان و احسن الذى عملوا فى الایمان.
قوله: أ لیْس الله بکاف عبْده مفسران گفتند این آیت دو بار از آسمان فرو آمد، یک بار در حق مصطفى صلوات الله علیه و یک بار در شأن خالد بن الولید، و روا باشد نزول یک آیت دو بار از آسمان چنان که سوره فاتحه بیک قول از بهر آن آن را مثانى گویند که دو بار از آسمان فرو آمد یک بار به مکه و یک بار به مدینه، همچنین أ لیْس الله بکاف عبْده، هر چه مکاران عالم در هلاک کسى بکوشند، کفار مکه در هلاک مصطفى (ص) بکار داشتند و مکر و دستان بر وى ساختند چنانک رب العزة فرمود: و إذْ یمْکر بک الذین کفروا، اما آن مکر و دستان ایشان از پیش نرفت و بر وى دست نیافتند که رب العزة این آیت فرستاده بود در حق وى: أ لیْس الله بکاف عبْده یعنى محمدا (ص) و نزول دوم و شأن خالد بن ولید آنست که قومى از مشرکان عرب درختى را بمعبودى گرفته بودند و دیوى در زیر بیخ آن درخت قرار کرده بود نام آن دیو عزى و رب العزة آن را سبب ضلالت ایشان کرده، مصطفى (ص) خالد بن ولید را فرمود درخت را از بیخ بر آرد و آن دیو را بکشد، مشرکان گرد آمدند و خالد را بترسانیدند که عزى ترا هلاک کند یا دیوانه کند، خالد از مقالت ایشان مصطفى (ص) را خبر کرد و رب العزة در حق وى این آیت فرستاد که أ لیْس الله بکاف عبْده و یخوفونک بالذین منْ دونه، خالد بازگشت و آن درخت را از بیخ بکند، و مشرکان میگفتند: جنینه یا عزى حرقیه، خالد از ان نیندیشید و درخت بکند و زیر آن درخت شخصى یافت عظیم سیاه کریه المنظر و او را بکشت، پس مصطفى (ص) گفت: تلک عزى و لن تعبد ابدا.
حمزه و کسایى و ابو جعفر «بکاف عباده» خوانند بجمع و المراد به الانبیاء علیهم السلام قصدهم قومهم بالسوء کما قال تعالى: و همتْ کل أمة برسولهمْ لیأْخذوه فکفاهم الله شر من عاداهم.
و منْ یضْلل الله فما له منْ هاد اى من اضله الله عن طریق الرشاد و سبیل الحق فلا یهدیه غیره.
و منْ یهْد الله فما له منْ مضل اى من یهده الله لدینه لا یستطیع احد ان یضله او یخذله، أ لیْس الله بعزیز اى منیع فى ملکه، ذی انْتقام من أعدائه.
و لئنْ سألْتهمْ اى لو سألت یا محمد هولاء المشرکین الذین یخوفونک بآلهتهم فقلت لهم: منْ خلق السماوات و الْأرْض لیقولن الله، فسألهم النبی علیه الصلاة و السلام عن ذلک فقالوا: الله خلقهما، فقال الله لمحمد علیه الصلاة و السلام. قلْ أ فرأیْتمْ ما تدْعون منْ دون الله إنْ أرادنی الله بضر شدة و بلاء و ضیق معیشة. الضر اذا قرن بالنفع فتح الضاد و اذا افرد ضم و هو اسم لکل مکروه، هلْ هن کاشفات ضره اى هل الاصنام دافعات شدته عنى؟ أوْ أرادنی برحْمة نعمة و برکة هلْ هن ممْسکات رحْمته قرأ اهل البصرة: «کاشفات» «ممسکات» بالتنوین «ضره» و «رحمته» بنصب الراء و التاء.
و قرأ الآخرون بلاتنوین على الاضافة. قال مقاتل: فسألهم النبى (ص) عن ذلک فسکتوا فقال الله لرسوله: قلْ حسْبی الله ثقتى به و اعتمادى علیه علیْه یتوکل الْمتوکلون اى به یثق الواثقون، اى اذا قال الکفار انا نعبد الاصنام لیقربونا الى الله زلفى فقل لهم «حسبى الله» قلْ یا قوْم اعْملوا على مکانتکمْ اى على ناحیتکم التى اخترتموها و تمکنت عندکم. قال اهل اللغة: المکانة مصدر مکن فهو مکین، اى حصلت له مکانة و قدرة، إنی عامل فى الکلام اضمار، اى اعملوا على مکانتکم انى عامل على مکانتى. و قیل: اعملوا على شاکلتکم و عادتکم انى عامل على شاکلتى و عادتى.
فسوْف تعْلمون منْ یأْتیه عذاب یخْزیه هذا تهدید و وعید، اى سوف تعلمون من یأتیه عذاب یهینه و یفضحه فى الدنیا، و یحل علیْه عذاب مقیم. دائم لا یفارقه فى الآخرة.
إنا أنْزلْنا علیْک الْکتاب للناس بالْحق یعنى القرآن «للناس» اى لجمیع الناس بالحق اى بسبب الحق لیعمل به. و قیل: «بالحق» اى بالخبر عن الحشر و الحساب و جمیع ما هو حق و کائن مما اخبر الله عز و جل عنه، فمن اهْتدى الحق و لزمه «فلنفسه» نفع ذلک و منْ ضل فارق الحق فإنما یضل علیْها اى فضلالته على نفسه، یعنى اثم ضلالته و وبال امره راجع الیه، و ما أنْت علیْهمْ بوکیل اى بمسلط تحملهم على الایمان، انما علیک البلاغ. در ابتداى سوره إنا أنْزلْنا إلیْک الْکتاب گفت و درین موضع أنْزلْنا علیْک الْکتاب گفت، و فرق آنست که در هر موضع که «انزلنا علیک» گفت خطابى است با تخفیف، و هر جا که «انزلنا الیک» گفت خطابى است با تکلیف، نبینى که در اول سوره مصطفى را با خلاص در عبادت مکلف کرد گفت: فاعْبد الله مخْلصا له الدین، و درین موضع ختم آیت بتخفیف کرد گفت: و ما أنْت علیْهمْ بوکیل اى لست بمسول عنهم، فخفف عنه ذلک.
الله یتوفى الْأنْفس النفس اسم لحرکة الحى، و لکل انسان نفسان: نفس حیاة و نفس یقظة یحیى باحدیهما و یستیقظ بالآخرى، و التوفى على وجهین: توفى النوم کقوله: و هو الذی یتوفاکمْ باللیْل، و توفى الموت کقوله: قلْ یتوفاکمْ ملک الْموْت فالمیت متوفى تفارقه نفس الحیاة عند الموت و انقضاء الاجل و النائم متوفى تفارقه نفس الیقظة و التمییز عند النوم، و معنى الآیة الله یتوفى الانفس مرتین مرة حین موتها و مرة حین نومها، فیمْسک التی قضى علیْها الْموْت فلا یردها الى الجسد و یرْسل الْأخْرى یعنى و یرد الأخرى التى لم یقض علیها الموت الى الجسد إلى أجل مسمى اى الى ان یأتى وقت موته. قرأ حمزة و الکسائى: «قضى» بضم القاف و کسر الضاد على ما لم یسم فاعله الموت برفع التاء. و قرأ الباقون «قضى» بفتح القاف و الضاد على تسمیة الفاعل لقوله: الله یتوفى الْأنْفس الموت بنصب التاء و قال بعضهم فى الانسان نفس و روح بینهما مثل شعاع الشمس فالنفس التى بها العقل و التمییز و الروح التى بها النفس و الحرکة فاذا نام العبد قبض الله نفسه و لم یقبض روحه. و عن على (ع) «یخرج الروح عند النوم و یبقى شعاعه فى الجسد فبذلک یرى الرویا فاذا انتبه من النوم عاد الروح الى الجسد باسرع من لحظة».
و یقال: ان ارواح الاحیاء و الاموات تلتقى فى المنام فتعارف ما شاء الله و تأتى ما شاء الله من بلاد الارض و من السماء و من الغیب و اذا ارادت الرجوع الى اجسادها امسک الله ارواح الاموات عنده و ارسل ارواح الاحیاء حتى ترجع الى اجسادها الى انقضاء مدة حیاتها. و عن ابى هریرة قال قال رسول الله (ص): «اذا اوى احدکم الى فراشه فلینفض فراشه بداخلة از اره فانه لا یدرى ما خلفه علیه ثم یقول باسمک ربى وضعت جنبى و بک ارفعه ان امسکت روحى فارحمها و ان ارسلتها فاحفظها بما تحفظ به عبادک الصالحین».
إن فی ذلک لآیات لدلالات على قدرته حیث لم یغلط فى امساک ما یمسک من الارواح و ارسال ما یرسل منها. و قال مقاتل: لعلامات، لقوْم یتفکرون فى امر البعث، اى توفی نفس النائم و ارسالها بعد التوفى دلیل على البعث.
أم اتخذوا منْ دون الله شفعاء «ام» ها هنا هى المعادلة لهمزة الاستفهام، تقدیره: اعبدوا الاوثان لانها خلقت الکائنات ام لانها تدفع المکروه ام لانها تشفع لهم. و قیل: «ام» بمعنى بل، یعنى ان هولاء الکفار لا یومنون بما یخبرهم به بل یتخذون من دون الله شرکاء یزعمون انهم شفعاوهم عنده قلْ أ و لوْ کانوا یعنى قل یا محمد و ان کانت آلهة لا یمْلکون شیْئا من الشفاعة و لا یعْقلون انکم تعبدونهم، و جواب هذا محذوف، تقدیره: و ان کانوا بهذه الصفة یتخذونهم: قلْ لله الشفاعة جمیعا لا یشفع احد الا باذنه و قوله «جمیعا» نصب على الحال. له ملْک السماوات و الْأرْض ثم إلیْه ترْجعون یعنى الیه مرجعکم فاحذروا سخطه و اتقوا عقابه.
و إذا ذکر الله وحْده اشْمأزتْ نفرت. قال ابن عباس: «اشمأزت» اى انقبضت عن التوحید. و قال قتادة: استکبرت، و اصل الاشمئزاز النفور و الاستکبار.
و إذا ذکر الذین منْ دونه یعنى الاصنام إذا همْ یسْتبْشرون یفرحون قال مجاهد و مقاتل: و ذلک حین قرأ النبى (ص) سورة النجم فالقى الشیطان فى امنیته تلک الغرانیق العلى ففرح به الکفار.
قل اللهم فاطر السماوات و الْأرْض عالم الْغیْب و الشهادة أنْت تحْکم بیْن عبادک فی ما کانوا فیه یخْتلفون
روى عن ابى سلمة قال: سألت عائشه بما کان رسول الله (ص) یفتتح الصلاة من اللیل قالت کان یقول: اللهم رب جبرئیل و میکائیل و اسرافیل فاطر السماوات و الارض عالم الغیب و الشهادة انت تحکم بین عبادک فیما کانوا فیه یختلفون اهدنى لما اختلف فیه من الحق باذنک انک تهدى من تشاء الى صراط مستقیم.
و لوْ أن للذین ظلموا ما فی الْأرْض جمیعا و مثْله معه لافْتدوْا به منْ سوء الْعذاب اى من شدة العذاب «یوم القیمة» لو کان یخلصهم ذلک. و قیل: لا یقبل منهم ذلک، و بدا لهمْ ظهر لهم من الله ما لمْ یکونوا یحْتسبون فى الدنیا انه نازل بهم فى الآخرة اى ظنوا ان لهم ثوابا على حسناتهم فلم تنفعهم حسناتهم مع الشرک بالله و قیل: لانهم کانوا ینکرون البعث، و الاحتساب الاعتداد بالشىء من جهة دخوله فیما یحسبه. و قیل: انهم کانوا یتقربون الى الله بعبادة الاصنام فلما عوقبوا علیها بدا لهم من الله ما لم یحتسبوا.
روى ان محمد بن المنکدر جزع عند الموت فقیل له فى ذلک فقال: اخشى ان یبدو لى ما لم احتسب و بدا لهمْ سیئات ما کسبوا اى مساوى اعمالهم من الشرک و ظلم اولیاء الله، و حاق بهمْ ما کانوا به یسْتهْزون احاط بهم جزاء استهزائهم.
فإذا مس الْإنْسان ضر دعانا قیل: هذه الآیة نزلت فى ابى جهل. و قیل: فى ابى حذیفة بن المغیرة و قیل عام فى جمیع الکفار، و المعنى من عادة هولاء الکفار انه اذا مسهم ضر بوس و شدة و مرض اخلصوا الدعاء لا یرون لکشفه غیرنا.
روى ان النبى (ص) قال للحصین الخزاعى قبل ان اسلم: کم تعبد الیوم الها؟ قال سبعة واحدة فى السماء و ستة فى الارض، فقال: انهم تعده لیوم رغبتک و رهبتک، فقال: الذى فى السماء ثم إذا خولْناه اى اعطیناه نعْمة منا اى صحة و رخاء فى العیش، قال إنما أوتیته على علْم اى على علم من الله بانى له اهل. قال مقاتل: اى على خیر علمه الله عندى و ذکر الکنایة لان المراد بالنعمة الانعام، بلْ هی فتْنة یعنى تلک النعمة فتنة استدراج من الله تعالى و امتحان و بلیة. و قیل: بل کلمته التى قالها فتنة، و لکن أکْثرهمْ لا یعْلمون انه استدراج و امتحان.
قدْ قالها الذین منْ قبْلهمْ قال مقاتل: یعنى قارون فانه قال انما أوتیته على علم عندى، فما أغْنى عنْهمْ ما کانوا یکْسبون یعنى فلم ینفعهم ما کانوا یکسبون من الکفر حین اتیهم العذاب.
فأصابهمْ سیئات ما کسبوا اى جزاوها یعنى العذاب، ثم اوعد کفار مکة فقال: و الذین ظلموا منْ هولاء سیصیبهمْ سیئات ما کسبوا و ما همْ بمعْجزین اى بفائتین لان مرجعهم الى الله عز و جل.
أ و لمْ یعْلموا أن الله یبْسط الرزْق هذا جواب لقول من قال: إنما أوتیته على علْم اى لیس کما یظنه أ و لم یعلموا انه لیس احد یقدر على بسط الرزق و تقتیره الا الله یوسع الرزق لمنْ یشاء و یقْدر اى یقتر على یشاء، إن فی ذلک لآیات لقوْم یوْمنون اى فى ضیق حال اللبیب و سعة حال الأبله دلیل على الرزاق، و تقدیره یرد بهذه الایة على من یرى الغناء من الکیس و الفقر من العجز، قال الشاعر:
و لا کل ما یحوى الفتى من تلاده
لحزم و لا ما فاته لتوان